mehmet yüce'nin türk futbol tarihi - birinci cilt: osmanlı melekleri adlı kitabından;
bu senenin son ve mühim olayı istanbul şampiyonu fenerbahçe’nin ilk yurt dışı seyahatidir. çarlık rusya’ya seyahat eden ilk ve tek kulübümüz sarı lacivertlilerdir. bu seyahat ile ilgili son derece tatlı hâtıralar var. spor alemi mecmuasından naklediyorum:
mâzinin şen günleri fenerbahçe kulübünün odesa hatıratı yazan: nüzhet
(...)
odesa ile nikoleyef arası yedi sekiz saat sürüyor. nikoleyef odesa’ya nazaran pek köhne bir şehir. fakat zannetmeyiniz ki; nikoleyef bizim bilecik veya izmit’e müşabihdir (benzerdir). hayır! izmir ile nikoleyef arasında hemen hemen fark yoktur. nikoleyef te oynamış olduğumuz oyunların her ikisinde de galip çıktık. çünkü buradaki timler bize nazaran daha acemi idi. görseydiniz nispeten bu küçük şehrin irili ufaklı sekinesi futbola ne meraklı. bizleri seyre belki yedi sekiz bin kişi gelmiştir. nikoleyef te bizim ‘dalakman’ o kadar şık bir gol yapmıştı ki; tarif kabul etmez.
avdette kötü bir vapura tesadüf etmiştik. varna, burgaz vesair limanlara da uğradık. artık hiçbirimizin tab ve tüvanı kalmamıştı. cebimizdeki kalan beş on kuruş ile esasen büyük bir eğlence temin etmek kabil değildi.
istanbul limanına sabahleyin pek erken vâsıl olduk. öyle ki; henüz şafak söküyordu. odesa çocukların ağzına bir parmak bal çalmıştı. istanbul’un biraz da mukassi (kasvet verici) ve serbest olmayan muhitine avdet odesa’dan sonra pek de hoşa gitmemişti. bu temiz bir banyo alarak sokağa çıkarken, bahçedeki göle düşmek gibi bir şey olmuştu.”
bu muazzam hâtırayı zannederim sizler de benim gibi zevkle okudunuz. tadına doyum olmayan bir lisan ile kaleme alınmış ve son derece naif bir hâtıra.
fenerbahçe’nin rusya’da yaptığı muvaffakiyetli müsabakaların neticeleri:
12 haziran - 1914 cuma - odesa - shaka 1-1 fenerbahçe 14 haziran - 1914 pazar - odesa - sporting 0-1 fenerbahçe 16 haziran - 1914 salı - odesa - odesa 3-0 fenerbahçe 19 haziran - 1914 cuma - nikolayef - nikolayef 0-1 fenerbahçe 21 haziran - 1914 pazar - nikolayef - nikolayef 0-3 fenerbahçe
21.haziran.1914 - 103 sene önce bugün fenerbahçe futbol takımı çarlık rusyası'na yaptığı turnedeki beşinci ve son maçında, nikolayef muhtelitini (karması) 3-0 mağlup etti. nikolayef'de oynanan maçta, karnik arslanyan - konstantin boris, hasan kamil sporel - süreyya mithat, galip kulaksızoğlu, jan boris - hikmet topuz, sait selahattin cihanoğlu, hüseyin dalaklı, nuri otomobil ve miço dimitropulos kadrosuyla oynayan sarı-lacivertlilerin gollerini 40.dakikada sait selahattin cihanoğlu ile 60 ve 84.dakikalarda da "dalaklı" hüseyin attı.
yukarıdaki fotoğrafta fenerbahçe takımını, 3-0 kazandığı nikolayef şehir karması maçından önce kafile yöneticileri ve rus rehberle birlikte görüyorsunuz. soldan sağa birinci sıra: kafile başkanı hamit hüsnü kayacan (fesli), rus rehber (kasketli), yahya berki (fesli), selahattin manço (fesli), nüzhet baba, galip kulaksızoğlu, konstantin boris, hasan kamil sporel, süreyya mithat, zeki mazlum (fesli), jan boris (fesli), şakir beşe (fesli); ikinci sıra: miço dimitropulos, otomobil nuri, karnik arslanyan, dalaklı hüseyin, sait selahattin cihanoğlu, topuz hikmet.
fenerbahçe futbol takımının rusya seyahati (8-22 haziran 1914)
önder kocatürk**
...
fenerbahçe’nin nikolayev’e hareketi ve bu şehirde oynadığı maçlar
fenerbahçe böylece program dâhilinde müsabakalarını tamamlamıştı. dönüş hazırlıklarına başlanmışken, odessa’da bulundukları süre zarfında rusların “fevkalade sevgi ve takdirini kazanan” fenerbahçeliler, nikolayev (nikolayef) sporcuları tarafından davet edildiler. futbolcular istekliydi ve hamid hüsni bey’e gitmek için ısrar ettiler. bunun üzerine fenerbahçe kulübü daveti kabul etti. odessa ile nikolayev arası 7-8 saat sürüyordu. fenerbahçe kafilesi nehir yoluyla vapura binerek nikolayev’e gitti. fenerbahçe nikolayev’de on gün kadar kalıp iki maç yaptıktan sonra dönecekti (tanin, 22.6.1914: 2; nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12).
nikolayev, odessa’ya göre daha küçük, ancak osmanlı devleti’nde izmir’den hemen hemen hiçbir farkı olmayan bir şehir görünümündeydi. şehrin halkı futbola oldukça meraklıydı. fenerbahçe’nin müsabakalarını izlemeye yaklaşık 7-8 bin kişi gelmişti (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12). fenerbahçe her iki maça odessa’da oynadığı son maçın kadrosu ile sahaya çıktı (oral, 1954: 110-111). maçlar nikolayev spor kulübünün yeni sahasında yapıldı (Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 55).(**48**) fenerbahçe, nikolayev’deki ilk maçını 18 haziran 1914 tarihinde şehrin şampiyon takımı olan sporting kulübünün nikolayev şubesiyle, “nikolayev spor kulübü (Николаевский Спортивный клуб)” ile gerçekleştirdi ve müsabakadan 1-0 yenik ayrıldı. bu maçta nikolayev takımının golünü 21 yaşındaki Николай Горшанин (nikolay gorşanin) kaydetti. 21 haziran 1914 tarihinde oynanan ikinci müsabakada fenerbahçe yine nikolayev spor kulübü ile karşılaştı. rakip nikolayev bu sefer diğer takımlardan birkaç oyuncu ile daha da takviye edilmişti. buna rağmen fenerbahçe futbol takımı müsabakadan 3-0 galip ayrıldı. maçı izleyen seyirciler fenerbahçe’yi şiddetli şekilde alkışladılar (tanin, 23.6.1914: 1; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 23.6.1914: 4; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 3; oral, 1954: 111; dağlaroğlu, 1988: 329; Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 52, 55).(**49**) maçın ilk yarısı said bey’in golüyle 1-0 fenerbahçe’nin lehine sonuçlanmıştı. ikinci devrede hüseyin bey iki gol kaydetti (oral, 1954: 111; dağlaroğlu, 1988: 329). özellikle hüseyin bey çok şık bir gol atmıştı (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12).
nüzhet bey’in hatırasında bu iki müsabakanın neticesini sadece tek bir muğlak cümleyle geçiştirmesi ve yine ciddi bir hata yapması dikkat çekicidir:
“nikolayef’de oynamış olduğumuz oyunların her ikisinde de üstün geldik. çünkü buradaki takımlar bize nazaran daha acemi idi” (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12).(**50**)
fenerbahçe’ye maç için kiev’den de teklifler gelmesine ve kafiledekilerin olumlu bakmasına rağmen, başkonsolosun siyasi durumun kötüleştiğine ilişkin uyarısı üzerine dönüş kararı alındı (dağlaroğlu, 1988: 329).(**51**)
fenerbahçe kafilesi rus vapuruyla 22 haziran 1914 tarihinde istanbul’a hareket etti (tanin, 23.6.1914: 1; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 23.6.1914: 4; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 3; nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12). nüzhet bey’e göre “fenerbahçe dönüşte kötü bir vapura rastlamıştı”. vapur varna, burgaz ve diğer limanlara da uğradı (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 12).
fenerbahçelileri taşıyan rus gemicilik şirketine ait vapur 25 haziran 1914 sabahı saat yedide istanbul’a ulaştı (tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 1, 3). tasvir-i efkâr gazetesi, muhabirlerinden birisini vapura göndererek fenerbahçe kulübü başkanı doktor hamid hüsni bey ile bir röportaj gerçekleştirdi. gazete hem kendi adına fenerbahçeli sporculara hoş geldin demek, hem de istanbul gazetelerinde fenerbahçe’nin yaptığı maçlar hakkında yayınlanan çelişkili haberler nedeniyle en doğru bilgiyi bizzat fenerbahçe kulübü başkanının ağzından öğrenmek istiyordu. hamid hüsni bey, fenerbahçe’nin rusya’da gerçekleştirdiği müsabakalar hakkında bilgi verdikten sonra görüşme şöyle devam ederek son bulmuştur:
muhabir- “ruslar futbolu nasıl oynuyorlar efendim?”
hamid bey- “rus oyuncuları vücutça cidden kuvvetlidirler ve oyundaki başarıyı sırf maddi kuvvetleriyle elde etmeye çalışmaktadırlar. oyun esnasında futbol kurallarına riayet etmediklerini-ki bilmeyenler mağlubiyetten doğan bir his ile söylendiğini zannederler- oyunları büyük bir dikkatle takip eden ve bu hususta rusya’da futbol hakkında söz söylemeye en fazla yetkisi olan ingiliz oyuncularının beyanlarına dayanarak söyleyebilirim.”
muhabir- “sporun gelişimi ve yayılması için rusya hükümeti ne durumda bulunuyor?”
hamid bey- “rusya hükümeti bütün mevcudiyetiyle her rus’u iyi bir sporcu yapmaya çalışıyor. hatta çarın bir rus nazırını tüm rus spor salonlarında muhtelif spor teşkilatını yapmaya ve halkı spora teşvik etmekle görevlendirdiğini söylemek bu hususta hızlı bir fikir edinmeye yeterli gelir zannederim.”
muhabir- “ruslar buraya gelecek mi efendim?”
hamid bey- “evet bizim kendileriyle müsabaka ettiğimiz aynı kulüpler eylül veyahut teşrin-i evvel’de (ekim’de) bize iade-i ziyarete gelecekler ve elbette onlarla birkaç müsabaka yapacağız. ve emin olunuz ki bu sefer kısmen galip ve kısmen mağlup olarak dönen bu oyuncular o zaman kesin azimle galip olmaya çalışacaklardır.”
muhabir, uzun bir seyahatten yeni gelmiş olan doktor hamid bey’i daha fazla yormak istemediğinden kendisine teşekkür ederek vapurdan ayrılmıştır (tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 3).
sonuç
fenerbahçe futbol takımı rusya’da yaptığı müsabakalarda genel olarak türk futbolunu ve osmanlı devleti’ni iyi ve başarıyla temsil etmiştir. hemen her alanda olduğu gibi 1914 yılı yazında rusya’da spor ve futbol osmanlı devleti’nden çok daha ileri ve gelişmiş bir düzeydeydi. nitekim odessa şehri 1913-1914 sezonunda tüm rusya’nın şampiyon futbol takımını çıkarmıştı. st. petersburg ile beraber rusya’nın futboldaki en önemli iki şehrinden ve merkezinden birisiydi. fenerbahçe’nin odessa’da oynadığı üç takım da şehrin ve dolayısıyla rusya’nın en önemli ve en güçlü futbol kulüplerindendi. kadrolarında ingiliz ve alman dâhil olmak üzere yabancı uyruklu futbolcular da bulunuyordu. rus oyuncuların fenerbahçeli futbolcuların aksine gerek fiziksel, gerekse mental yönden çok daha profesyonelce maçlara hazır oldukları anlaşılmaktadır. üstelik kendi sahalarında ve kendi seyircilerinin desteğinde, rus hakemlerin idaresinde maçları oynamışlardır. fenerbahçe ise profesyonellikten çok uzak, amatör bir ruhla ve hazırlıkla sahaya çıkarak mücadele etmiştir. futbolun dışındaki faktörler de fenerbahçe’nin maçlardaki performansını olumsuz ve ciddi şekilde etkilemiştir. örneğin, fenerbahçe takımı odessa’ya gelişinin ertesi günü şeremetiyevski maçına çıkmıştır. futbolculardan birçoğunun vapurla daha önce böyle uzun bir seyahate çıkmadıkları, yolculuk esnasında pek çoğunu deniz tuttuğu, bu nedenle takımın yeterince dinlenemeden ve odessa’daki ortama alışamadan sahaya çıktığı görülmektedir. bunun yanında şeremetiyevski takımının kural dışı olarak kendi kadrosunun dışında oyuncular oynatması, rus hakemin müsabakayı taraflı bir şekilde idare etmesi fenerbahçe’nin müsabakayı kaybetmesine yol açan diğer olumsuz etkenler arasındadır. yine de fenerbahçe’nin maçın genelinde, bilhassa ikinci devre şeremetiyevski karşısında daha baskın ve etkili bir futbol oynadığı anlaşılmaktadır. günümüzde çift maçlı eliminasyon sistemine göre oynanan avrupa kupası maçlarında 2-1’lik yenilginin misafir takım için avantajlı ve iyi bir skor olarak kabul edildiği düşünülürse, fenerbahçe’nin güçlü rakibine karşı başarıyla mücadele ettiği ortadadır.
fenerbahçe’nin ikinci müsabakadaki rakibi sporting, şeremetiyevski takımından çok daha kuvvetliydi ve aynı zamanda kadrosunda rusya’nın en ünlü ve şampiyon unvanı kazanmış futbolcularını (çoğu rus futbolculardı) bulunduruyordu. her ne kadar bu maçın skorunun 1-0 fenerbahçe lehine mi yoksa 1-1 berabere mi sonuçlandığı ilk bakışta tartışmalı ve belirsiz gibi görünse de rus takımının sonradan attığı golün geçersiz sayıldığı ve kuraldışı olduğu kesin gibidir. rus basını skoru kendi kamuoyuna 1-1 gibi aksettirerek yenilgiyi gizlemeye çalışmış ve bunda da önemli ölçüde başarılı olmuştur. tanin gazetesinin dışında diğer önemli osmanlı gazeteleri de rus basınından skoru bu şekilde almış ve duyurmuştur. burada skor hakkında en önemli belirsizliği ve muammayı yaratan husus, müsabakalarda forma giyen nüzhet bey’in 1920 haziran’ında kendi kaleminden spor âlemi dergisinde yayınlanan hatıra yazısından kaynaklanmaktadır. nüzhet bey’in bu hatırasını tam olarak ne zaman kaleme aldığına yönelik bir tarih belirtilmemiştir. istanbul’un fiilen itilaf devletleri’nin işgali ve her bakımdan kontrolü altında bulunduğu bir ortamda, nüzhet bey’in maçın skorunu 1-1 olarak aktarmasına dair somut ve kesin bir açıklama bulmak zordur. üstelik maçta ilk golün rus takımı tarafından atıldığının yazılması, 1914’te müsabakadan sonraki yerel rus basınının verdiği bilgiyle de çelişmektedir. dahası nüzhet bey’in yazısının bulunduğu sayıda, birkaç sayfa ilerde (17. sayfadan hemen önce), numaralandırılmış sayfalardan ayrı yerleştirilmiş bir yaprakta “fenerbahçe kulübünün rusya hatıraları (tafsilat dâhildedir)” orta başlığı ile numaralandırılmış beş adet fotoğraf ve bu fotoğrafların açıklamalarına yer verilmiştir. burada 2 numaralı fotoğrafın açıklamasında “odessa şampiyon kulübünü mağlup eden fenerbahçe takımı”, 3 numaralı fotoğrafın açıklamasında ise “fenerbahçe’ye mağlup olan odessa şampiyon takımı” denilerek, aynı nüshada birkaç sayfa önce (sayfa 11-13) nüzhet bey’in ağzından kaleme alınan yazıyla tamamen ters düşülmektedir.
her ne kadar rus basını tarafından örtbas edilmeye çalışılsa da fenerbahçe’nin sporting takımına karşı aldığı 1-0’lık galibiyet oldukça önemliydi ve rusların futboldaki itibarını çok sarsmıştı. bunun sonucu olarak iki gün sonra yapılan son müsabakada o tarihte olabilecek en güçlü kadroyu sahaya çıkardılar. odessa adıyla kurulan bu takım, odessa kentindeki tüm rus ve yabancı futbolculardan en iyilerinin seçilerek bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştu. son kez tüm rusya şampiyonluğu için kurulan bu takım 1913 yılında st. petersburg’u 4-2 yenerek bu unvanı kazanmıştı. daha sonra fazla yabancı futbolcu oynattığı gerekçesiyle bu unvanı resmi olarak iptal edilse de 1914 haziran’ında gayri resmi şekilde bu takım “tüm rusya’nın şampiyonu” unvanını taşıyordu. şimdi bir önceki maçta alınan yenilginin de etkisiyle rusya şampiyonu bu takım fenerbahçe’ye karşı yeniden kurulmuştu ve sahaya çıkarılmıştı.
fenerbahçe’nin 12 haziran 1914 tarihinde oynadığı ve büyük çaba sarf edip oldukça yıprandığı sporting maçından sadece bir gün geçtikten sonra, 14 haziran’da rusya’nın en güçlü takımının karşısına, üstelik dış sahada ve rus hakemin idaresi altında oynanan bir müsabakada çıkması, zaten şartları fenerbahçe aleyhine olabilecek en olumsuz duruma getirmişti. bu nedenle alınan 3-0’lık mağlubiyet çok normal karşılanmalıdır. bunun yanında 3-0’lık galibiyete rağmen rus basınının bu maç hakkında fazla yorum yapmaması, dolayısıyla osmanlı basınına da müsabaka hakkında çok az bilginin yansıması dikkat çekicidir. hatta odessa takımının sahaya çıkardığı on bir kişilik kadro hakkında da bir bilgiye rastlanmamaktadır. bunun sebebini tahmin etmek ise güç değildir. odessa takımının sahaya çıkan kadrosunda çok az rus futbolcunun bulunduğu, bu nedenle rusların alınan galibiyete fazla önem vermedikleri gibi, bu gerçeği de açığa vurmamayı amaçladıkları anlaşılmaktadır. zaten golleri atan iki oyuncu da rus değildi. hakemin müsabakayı fenerbahçe aleyhine oldukça taraflı yönettiği de kesin olarak görülmektedir. maç öncesi fenerbahçe’de savunmanın önemli isimlerinden arif ve sabri beylerin istanbul’a dönmüş olmaları da büyük bir dezavantajdı. rus takımındaki futbolcular fizik ve kondisyon bakımından fenerbahçeli oyunculara nazaran daha üstündüler. üstelik rus futbolcular, dört gün içinde üçüncü maçına çıkan ve özellikle sporting maçında fazlasıyla yıpranmış fenerbahçeli oyunculara nazaran çok daha dinç ve enerjik bir şekilde sahaya çıkmışlardı. tüm bu olumsuzluklara ilave olarak eğer nüzhet bey’in fenerbahçeli futbolcuların gece hayatına ilişkin yorumlarında gerçeklik payı varsa veya yüksekse, alınan 3-0’lık yenilgi son derece normaldi.
fenerbahçe’nin nikolayev şehrinde aynı takıma (nikolayev’e) karşı iki müsabakası hakkında fazla bilgiye rastlanmamıştır. fenerbahçe’nin her iki müsabakada da rakibine karşı üstün oynadığı, ilk maçta tek golle yenilmesine karşın, ikincisinde daha kuvvetli bir kadroyla karşısına çıkan rakibine karşı 3-0’lık bir galibiyet elde ettiği anlaşılmaktadır.
fenerbahçe’nin odessa seyahati birinci dünya savaşı’nın hemen öncesinde osmanlı devleti ve rusya ilişkilerini yakınlaştırma çabalarının önemli bir halkasıydı. bilindiği üzere bu çabalar sonuç vermeyecek ve ekim ayı sonunda iki ülke arasında savaş hali başlayacaktır. buna rağmen fenerbahçe’nin ziyareti iki ülke halkları arasında aslında ciddi bir düşmanlık ve gerginlik olmadığını, düşmanlıkların daha çok iki ülke idarecilerinin geçmişten gelen siyaset anlayışlarından ve önyargılarından kaynaklandığını göstermiştir. rusya’daki çarlık rejiminin uzun süredir osmanlı devleti’ne karşı izlediği yayılmacı ve yıkıcı siyaset, buna karşın babıali’nin sürekli çıkış ve kurtuluş yolları araması, iki ülke arasında asırlardır sık sık yaşanan savaşlar şüphesiz halkları da birbirine karşı soğutmuş ve güvensiz hale getirmişti. ancak hükümdarların ve iktidarların düşmanlıkları ne kadar şiddetli, uzun süreli ve derin olsa da genel olarak iki ülke halklarına bu durumun ciddi boyutlarda sirayet etmediği gözlenmektedir. idarecilerin emperyalist ve saldırgan politikalardan vazgeçmesi halinde, iki ülke insanlarının hızla ve kolaylıkla kaynaşmaya hazır oldukları açıkça görülmekteydi. ne var ki 1914 ekim ayı sonunda, bu sefer de bazı osmanlı idarecilerinin yanlış ve saldırgan politikası neticesinde(**52**) iki ülke halkı karşılıklı olarak kanlı bir savaşın içerisine girmişlerdir. 1917’de rusya’da çarlık rejiminin yıkılması ve bolşevik hükümetin savaştan çekilmesi, diğer taraftan 1920 yılında tbmm’nin açılmasıyla başlayan süreçte osmanlı devleti’nin yerini türkiye cumhuriyeti’ne bırakması, iki ülkeyi idarecileri ve halklarıyla birlikte yeniden yakınlaştıracaktı.
***
kaynakça:
(**48**) kuryerski (??????????) caddesindeki bu sahanın günümüzde makarova (????????) ve artilleriski (??????????????) caddelerinin kesiştiği yerde olduğu belirtilmektedir. (**49**) rusça kaynakta müsabakaların tarihleri olarak verilen 5 ve 8 haziran 1914 tarihleri jülyen takvimine göre olup miladi takvime göre 18 ve 21 haziran 1914 tarihlerine denk gelmektedir. (**50**) fenerbahçe, ilk müsabakada 1-0 mağlup olduğu halde, nüzhet bey’in böyle bir yorum yapmasını anlamak gerçekten güçtür. ayrıca bazı kaynaklarda da fenerbahçe’nin nikolayef’te yaptığı ilk maçı 1-0 kazandığı yazılmıştır, örneğin bk. (dağlaroğlu, 1988: 329, yüce, 2014: 260). rüştü dağlaroğlu’nun fenerbahçe’nin ilk maçı hüseyin bey’in golüyle 1-0 kazandığına dair verdiği bilginin doğru olması mümkün görünmemektedir. gazetelerdeki haberlerden ve fenerbahçe başkanı hamid hüsni bey’in 26 haziran 1914 tarihinde tasvir-i efkâr’da yayınlanan mülakatında maçın 1-0 kaybedildiği açıkça belirtilmektedir. (**51**) rüştü dağlaroğlu, uyarıyı yapan başkonsolosun ismini şakir paşazade tahir bey olarak belirtmektedir. ancak fenerbahçe’nin 28 haziran 1914 pazar günü istanbul’a döndüğü yönünde verdiği bilgi kesinlikle yanlıştır. (**52**) 28-29 ekim 1914 tarihinde osmanlı donanmasının karadeniz’deki rus limanlarını topa tutmasıyla gerçekleşen bu olay ve sonrasındaki gelişmeler hakkında ayrıntılı bilgi için bk. (kocatürk, 2013: 474-528).
