fenerbahçe futbol takımının rusya seyahati (8-22 haziran 1914)
önder kocatürk**
özet
fenerbahçe futbol takımının 8-22 haziran 1914 tarihinde rusya’nın odessa ve nikolayev şehirlerine gerçekleştirdiği seyahat ve bu iki şehirde rus takımlarına karşı oynadığı beş müsabaka osmanlı/türk spor tarihinin önemli olaylarından birisidir. fenerbahçe’nin 1914 haziran ayında gerçekleştirdiği rusya turnesi, osmanlı devleti ve rusya arasında tarihte bilinen ilk ve tek sportif temas olmuştur. aynı zamanda babıali için fenerbahçe’nin odessa seyahati, birinci dünya savaşı’nın hemen öncesinde osmanlı devleti ve rusya ilişkilerini yakınlaştırma gayretlerinin önemli bir parçasıydı. iki ülke ilişkilerini yakınlaştırma amacının dışında, fenerbahçe’nin rus takımlarına karşı yapacağı maçlar osmanlı devleti’nin itibarı açısından da büyük önem taşıyordu. çarlık rusyası, 17. yüzyıldan beri osmanlı devleti’nin en büyük düşmanı konumundaydı. osmanlı devleti’ne karşı izlediği yayılmacı ve gayrimüslim halkları kışkırtan politikası ile boğazlar ve istanbul’u ele geçirerek sıcak denizlere ulaşmayı amaçlıyordu. osmanlı devleti, balkan savaşı’nın getirdiği büyük yıkımın etkilerini hala güçlü şekilde hissediyor ve izlediği uluslararası denge siyaseti ile toparlanmaya çalışıyordu. askeri bakımdan devletin tek başına rusya’ya karşı koymasının mümkün olmadığı bir dönemde, fenerbahçe’nin rus futbol takımları karşısında başarısız ve kötü bir performans sergilemesi, itibar ve özgüven açısından halkın her kesiminde çok olumsuz bir etki ve hayal kırıklığı yaratacaktı. bu çalışmada olayın tarihsel önemi, şimdiye kadar karanlıkta kalmış ve yanlış bilinen tüm yönleri, mevcut birinci ve ikinci el kaynaklar ışığında değerlendirilecektir. çalışmanın hem osmanlı-rus ilişkileri genel tarihine, hem de iki ülkenin spor tarihlerine ciddi bir katkı yapması beklenmektedir. o tarihte çarlık rusya’nın bir parçası olan odessa ve nikolayev şehirleri günümüzde bağımsız ukrayna devletinin önemli kentleridir. bu nedenle fenerbahçe’nin ziyareti ukrayna’nın spor tarihi açısından da önem taşımaktadır.
giriş
rusya, 17. yüzyıldan beri osmanlı devleti’nin geleneksel ve en büyük düşmanıydı. osmanlı toprakları üzerinden izlediği yayılmacı politika ile boğazlar ve istanbul’u ele geçirerek sıcak denizlere ulaşmayı amaçlıyordu. osmanlı devleti’nde büyük toprak kayıplarına ve yıkımlara yol açan krizlerde rusya her zaman en büyük rolü oynamıştı. osmanlı devleti, 18. yüzyılın başına kadar geçen dönemde, karşılaştığı krizler karşısında çoğunlukla başka bir devletin desteğine ve diplomasiye ihtiyaç duymadan tek başına mücadele edebilmişti. 18. yüzyılda osmanlı devleti, asya, afrika ve avrupa kıtaları üzerinde geniş topraklara sahipti. ancak batı merkezli dünyada siyasi, ekonomik, askeri ve teknolojik bakımdan sürekli geri kaldığından dolayı, giderek rusya gibi özellikle askeri yenilikleri özümseyen ve sanayileşerek güçlenen ülkelerle mücadele gücünü kaybetti (köse, 2006: 154).
küçük kaynarca antlaşması’nın imzalandığı 1774 yılından itibaren konsolosluklar kurma hakkı elde eden rusya, balkanlar başta olmak üzere osmanlı devleti’nin her tarafında kısa zamanda çok sayıda konsolosluk açtı. bundan sonra osmanlı devleti’nin parçalanması ve yıkılışında bölgelerindeki gayrimüslim halkı kışkırtan rus konsolosluklarının siyasi faaliyetleri büyük rol oynayacaktır. (köse, 2006: 166-167, 169-171). osmanlı devleti’nin çöküş sürecinin hızlandığı 19. yüzyıldan itibaren artık rusya’ya karşı tek başına direnmesi imkânsız hale gelmişti. başta rusya olmak üzere avrupa devletlerinin yayılmacı politikaları, savaşlar ve iç isyanlarla mücadele eden ve gittikçe gücünü kaybedip zayıflayan osmanlı devleti, büyük devletler(**1**) karşısında bir denge siyaseti izlemek ve krizler karşısında ittifak arayıp, yardım istemek zorunda kaldı.
osmanlı devleti, çok büyük bir yıkıma uğradığı balkan savaşı sonucunda başta büyük devletler nezdinde olmak üzere avrupa’da ittifak arayışlarına hız vermiş ve girişimlerini artırmıştı. balkan savaşı sonrası dönemde osmanlı devleti, toparlanmak ve güç kazanmak için her şeyden önce uzun süreli bir barış ortamına ihtiyaç duyuyordu. bu amaçla dostluk ve ittifak arayışına girdiği devletler arasında ezeli ve en büyük düşmanı rusya da bulunuyordu. balkan savaşı’nın osmanlı devleti üzerindeki yıkıcı sonuçlarından cesaret alan ermeni ayrılıkçı hareketi de faaliyetlerini yoğunlaştırmıştı. ermeni ayrılıkçı hareketine en çok destek veren ülkeler üçlü itilaf grubunu oluşturan ingiltere, rusya ve fransa’ydı. rusya’nın osmanlı devleti üzerindeki yıkıcı ve yayılmacı siyasetinin frenlenmesi babıali için hayati önem taşımaktaydı. nitekim büyük devletler, bağımsız bir ermenistan devletinin kurulması için gerekli şartları hazırlamak üzere, osmanlı devleti’nin doğu vilayetlerinde(**2**) ermeniler için yapılacak reformlarda rusların önerisi doğrultusunda anlaşmaya vardılar. hazırlanan ortak metin babıali tarafından da kabul edildi. yeniköy antlaşması olarak bilinen bu antlaşma 8 şubat 1914 tarihinde sadrazam ve hariciye nazırı said halim paşa ve rusya maslahatgüzarı gulkeviç (goulkevitch) tarafından imzalanarak yürürlüğe girdi. buna göre osmanlı devleti’nin doğu vilayetleri iki kesime ayrılarak başına iki yabancı genel müfettiş getirilecekti ve idare meclisleri yarı yarıya müslüman ve gayrimüslimlerden oluşacaktı (bayur, 1991:169-177).
rusya’nın artık osmanlı devleti üzerindeki baskı ve etkisinin engellenemeyecek duruma geldiği bu dönemde, osmanlı-rus ilişkilerini dostane yönde geliştirmek ve yakınlaştırmak için yapılan girişimler arttı. bunlardan birisi 1914 mart ayında osmanlı-rus cemiyeti’nin kurulması oldu. türklerle ruslar arasında fikri, iktisadi ve siyasi bir yakınlık oluşturmak amacıyla türk ve rus üyelerin birlikte kurdukları cemiyetin başında ayan üyesi ve eski mâliye nâzırı nail bey bulunuyordu.(**3**)
rusya ile olan ilişkileri geliştirmek amacıyla yapılan bir diğer girişim de dâhiliye nazırı talat bey’in başkanlığında bir osmanlı heyetinin livadya’da rus çarı ıı. nikola’yı ziyaret etmesi oldu. heyet 9 mayıs 1914 tarihinde ertuğrul yatıyla istanbul’dan yola çıkmış, 10 mayıs’ta yalta’da törenle karşılanmıştır. osmanlı heyeti 14 mayıs sabahı istanbul’a dönmüştür.(**4**)
fenerbahçe futbol takımının rusya’nın odessa futbol takımı tarafından davet edilmesi ve haziran ayında müsabakalar yapmak üzere bu şehre gitmesi, bu dönemde osmanlı devleti-rusya ilişkilerini geliştirme ve yakınlaştırma çabalarının bir devamıdır.
futbol ingiltere’de doğmuş ve 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tüm dünyaya yayılmıştı (zelyurt, 2013: 1469). futbolun osmanlı devleti’nde, müslüman türk gençleri arasında serbest ve yaygın bir şekilde oynanmaya başlaması ve gelişmesi henüz çok yeni bir süreçti. gayrimüslimler ve yabancılar tarafından bilhassa izmir ve istanbul’da oynanan futbol (zelyurt, 2014: 1765), ıı. abdülhamid’in mutlakıyet rejimi süresince müslümanlar için genelde yasaklı bir oyun oldu. futbol, osmanlı devleti’nde ancak ikinci meşrutiyet’in ilanından sonra özgürce oynanmaya ve halk arasında hızla popülaritesini artırmaya başladı (zelyurt, 2013: 1469-1471, 1476; zelyurt, 2014: 1766, 1776).
genelde ittihat ve terakki partisi’nin etkin olduğu ikinci meşrutiyet döneminde futbol zamanla yükselen türkçülük akımının bir temsil aracı haline geldi. bu durum, balkan savaşı sonrasında ve özellikle 1914 yılı başlarında altınordu idman yurdu’nun kurulması ve bir devlet kulübü olarak ortaya çıkmasıyla ivme kazanmıştı (zelyurt, 2014: 1763, 1766-1767, 1776).
1914 yılına gelindiğinde, fenerbahçe, osmanlı devleti’ndeki en önemli futbol organizasyonu olan istanbul futbol ligi’nin son iki döneminde şampiyon olmuştu. fenerbahçe, futbolun oldukça gelişmiş olduğu odessa’da rusya şampiyonu da dâhil olmak üzere üst düzey rus futbol takımları ile müsabakalar yapacaktı. iki ülke ilişkilerini yakınlaştırma amacının dışında, fenerbahçe’nin rus takımlarına karşı yapacağı maçlar şüphesiz osmanlı devleti’nin itibarı açısından da büyük manevi önem taşıyordu. osmanlı devleti’nin askeri bakımdan tek başına rusya’ya karşı koymasının mümkün olmadığı bir zamanda, fenerbahçe’nin rus futbol takımları karşısında güçsüz ve kötü bir görünüm sergilemesi, saygınlık ve moral açısından şüphesiz osmanlı kamuoyunda olumsuz etki yaratacaktı. aynı zamanda babıali’nin yakınlaşma siyaseti karşısında, rusya hükümetinin genel olarak osmanlı devleti’ni küçümseyen bakış açısını güçlendirmeye katkıda bulunacaktı.
çarlık döneminde odessa ve nikolayev şehirlerine osmanlı devleti’nden bir futbol takımının gelmesi rus futbol tarihi açısından da çok önemli bir olaydı. çünkü 1917’deki bolşevik devrimi öncesi bu dönemde, yabancı futbol kulüpleri rusya’da çok nadiren görülüyordu (Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 53). fenerbahçe açısından ise bu kulübün tarihindeki ilk yurtdışı deplasman seyahati ve müsabakaları olacaktı. ancak bundan daha da önemlisi fenerbahçe’nin 1914 haziran ayında gerçekleştirdiği rusya turnesi, osmanlı devleti ve rusya arasında tarihte bilinen ilk ve tek sportif temas olmuştur (dağlaroğlu, 1988: 327, 329).
fenerbahçe’nin odessa’ya hareketi
1913-1914 dâhil son iki yılın(**5**) istanbul şampiyonu fenerbahçe spor kulübü futbol takımı rusya’nın odessa (odesa) futbol takımı tarafından davet edildi (tanin, 7.6.1914: 3; dağlaroğlu, 1988: 327).(**6**) fenerbahçe bu daveti büyük memnuniyetle kabul etti. fenerbahçeliler karma bir türk takımı (galatasaray ve diğer türk takımlardan oyuncuların alınmasıyla oluşturulacak bir takım) götürmek istediyse de odessalılar buna ancak federasyon cemiyeti’nin iznini aldıktan sonra onay verebileceklerini bildirdiler. bunun üzerine bu düşünceden zorunlu olarak vazgeçildi. çünkü federasyon cemiyeti’nin iznini almak için uzun uzadıya yazışmalarda bulunmak gerekecekti. bu durumda aslında futbol mevsimi de geçmekte olduğundan, organizasyon birkaç gün daha tehir edildiği takdirde müsabakalar yazın en sıcak zamanına kalmış olacaktı. bunun yanında karma türk takımından ziyade fenerbahçe’nin kendi takımıyla gitmesinin daha uygun olduğu düşünüldü. çünkü bu oyuncular epey zamandır birlikte oynadıklarından kesinlikle maçlarda daha iyi oynamaları beklenmekteydi. nitekim yakın zamanda türk karma takımının romanyalılara yenilmesi, diğer taraftan galatasaray takımının ise aynı romanya takımı karşısında parlak bir galibiyet alması bu gerçeğe işaret etmişti (tanin, 7.6.1914: 3).
rusya’da futbol özellikle son yıllarda fevkalade gelişmiş ve yaygınlaşmıştı. futbol şampiyonası biri kuzey ve diğeri güney olmak üzere iki büyük bölgeye ayrılmıştı. 1914 yılında kuzey şampiyonluğunu petersburg, güney şampiyonluğunu da odessa kazanmıştı. bu iki takım arasında oynanan karşılaşmada da odessalılar galip gelerek tüm rusya şampiyonluğunu kazanmışlardı. aynı yıl (1914) sadece odessa’da yapılan müsabakalarda birinciliği sporting, ikinciliği de şaka kulübü (şeremetiyevski) kazanmıştı (tanin, 16.6.1914:1).
odessa futbol takımının çoğunluğu ingilizlerden oluşan uluslararası bir takım olduğu yönünde bilgiler vardı. oldukça güçlü bir takımdı ve daha önce davet ettikleri bir alman takımını mağlup etmeyi başarmışlardı. osmanlı devleti’nde ise futbolun yayılmaya başlaması çok olmamıştı. bununla birlikte fenerbahçeliler gerçekten yetenekli oyunculara sahipti. özellikle istanbul karma ingiliz takımına karşı oynadıkları müsabakada yeterliliklerini ispat etmişlerdi. fenerbahçe takımı tam kadro olduğu takdirde, odessa takımına kolay kolay yenilmeyeceği tahmin edilmekteydi (tanin, 7.6.1914:3).
fenerbahçe 8 haziran 1914 pazartesi günü istanbul’dan odessa’ya hareket edecekti. seyahate fenerbahçe spor kulübünün birinci ve ikinci timinden karma bir takım katılacaktı. fenerbahçe timinin odessa’da bir hafta kalması ve üç maç yapması planlanmıştı. fenerbahçe kafilesinde 5 yönetici ve 14 futbolcu bulunuyordu. kafile fenerbahçe spor kulübü reisi doktor hamid hüsni bey’in(**7**) başkanlığındaydı. diğer yöneticiler kasadar zeki bey(**8**), yahya bey(**9**), şakir bey(**10**) ve salahaddin bey(**11**) idi. futbolcular ise umumi (genel) kaptan galib bey(**12**), müfettiş nuri bey(**13**), arif bey(**14**), hikmet bey(**15**), nüzhet bey(**16**), süreyya bey(**17**), sabri bey(**18**), hasan bey(**19**), hüseyin bey(**20**), said bey(**21**), mösyö miço efendi(**22**), arslanyan efendi(**23**), mösyö jan boris ve mösyö konstantin boris’ten oluşuyordu (tanin, 7.6.1914:3; ikdam, 7.6.1914: 6; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 7.6.1914: 4; idman, 11.6.1914: 524; oral, 1954:109; dağlaroğlu, 1988: 327). fenerbahçe’nin talebi üzerine anadolu kulübünden hasan bey ve altın ordu’dan hüseyin bey’de kafileye katılmışlardı (idman, 11.6.1914: 524). fenerbahçe takımı istanbul’daki spor kulüplerinin heyetleri tarafından görkemli bir şekilde uğurlanacaktı. osmanlı basınında fenerbahçe’ye başarı dileyen mesajlar yayınlandı:
“iki senedir istanbul şampiyonluğunu muhafaza eden ve her müsabakada hayret uyandıran maharetler göstermiş olan fenerbahçelilere selametler ve başarılar temenni eyleriz” (ikdam, 9.6.1914: 4).
“odessa’da yaşayan rusyalı ingilizler ile futbol oynamak üzere davet edilen, bu senenin istanbul şampiyonu olan fenerbahçe birinci futbol takımı, dün rus vapuruyla odessa’ya doğru şehrimizden hareket etmişlerdir. bu genç idmancılarımıza başarılar temenni ederiz” (tanin, 9.6.1914: 4).
doktor hamid hüsni bey’in başkanlığında 22 kişilik fenerbahçe kafilesi 8 haziran 1914 tarihinde, yağmurlu fakat ılık bir havada koca petro isimli rus vapuruyla odessa’ya gitti. hareketlerinde istanbul’daki idman kulüplerine mensup gençler tarafından uğurlandılar (ikdam, 9.6.1914: 2; nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 11). vapurda yolculuk esnasında kafileden birçok kişiyi henüz ilk seyahatleri olması dolayısıyla deniz tutmuştu (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 11).
9 haziran’da odessa’ya ulaşan fenerbahçe futbol takımı rus sporcular tarafından çok samimi bir şekilde ve sevgiyle karşılandılar. kafileye çok büyük nezaket ve sevgi gösterildi (ikdam, 11.6.1914: 4; tanin, 14.6.1914: 5; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 11.6.1914: 5).(**24**) vapurdan inildikten sonra kafile üyeleri rusya’da droşki tabir edilen tek atlı arabalara binerek yarım saat mesafedeki moskovskaya oteli’ne(**25**) doğru yola çıktılar. droşki tabir edilen arabalar oldukça alçaktı. kafilede bulunan hikmet bey, “toparlak ve bacakları kısa” olduğundan otele ulaşıncaya kadar iki kere arabadan düşmüştü. rusya’da kalınan süre içinde de seyahatler esnasında kendisi sık sık arabasından yuvarlanarak düştü (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 11).(**26**)
fenerbahçe kafilesine odessa müslüman cemaati başkanı, moskovskaya otelinin hissedarlarından kırımlı safarov (safarof) ile birer italyan ve rus mihmandar olarak verildi (dağlaroğlu, 1988: 327).
rus gazeteleri, türk basınının fenerbahçe’nin oynayacağı müsabakalara büyük ilgi gösterdiğini yazmıştır. öyle ki telgrafla odessa’daki yerel gazetenin editörlerinden maçların skorlarının istanbul’a bildirilmesini istemişlerdi (Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 54).
***
fenerbahçe-şaka şeremetiyevski maçı (10 haziran 1914)
fenerbahçe odessa’daki ilk maçını 10 haziran 1914 çarşamba günü şaka kulübünün şeremetiyevski (Шереметьевский) takımı ile gerçekleştirdi (tanin, 16.6.1914: 1). şeremetiyevski takımı 1908 yılında albay şeremetyev’in girişimiyle kurulmuştu. kulüp, odessa futbol ligi’nin oluşumunda en önemli rolü oynadı. o tarihte şehrin en ünlü ve güçlü kulübüydü. 1909 yılında odessa şampiyonu olmuştu. 1912-1913 sezonunu da şampiyon tamamlamıştı (Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 53). 1914 yılında ise odessa liginde sporting kulübünün ardından ikinciliği kazanmıştı (tanin, 16.6.1914: 1).
fenerbahçe-şeremetiyevski maçı tarihte ilklere sahne olmuştur. müsabaka türk ve rus tarihlerinde bilinen ilk sportif temastı. fenerbahçe’nin tarihindeki ilk yurtdışı müsabakasıydı. aynı zamanda tarihte bir ukrayna futbol takımının gerçekleştirdiği ilk uluslararası müsabakaydı.(**27**) müsabakanın yapılacağı gün fenerbahçeliler öğleden sonra saat dört buçukta boulevard de france’da bulunan british (ingiliz) kulübüne gittiler. bu kulübün sahası kadıköy’deki ittihad (union) kulübü kadar geniş değildi ve zemini de engebeliydi. bundan dolayı futbol oynamaya uygun değildi. odessa’da bundan başka birçok kulüp daha varsa da etrafının duvarla çevrili olmasından dolayı burası tercih edildi. müsabaka gününün çarşamba’ya rastlaması, halkın imparatoru karşılamak için hazırlıklarla meşgul olması nedeniyle kulüpte çok fazla seyirci yoktu. saat tam beşte önce fenerbahçe, daha sonra şaka şeremetiyevski takımları ikişer ikişer sahaya çıktılar. iki kulüpte yoğun şekilde alkışlandı. hakemin düdüğüyle maç başladı. fenerbahçe sahaya şu kadro ile çıkmıştı:
kaleci: arslanyan
savunma: galib, arif
orta saha: sabri, hasan, süreyya
hücum: miço, nuri, nüzhet, said, hikmet
şaka şeremetiyevski kulübünün oyuncuları ise şöyleydi (tanin, 16.6.1914: 1; )(**28**):
kaleci: kajdan (Каждан)
savunma: pavlov (Павлов), mizerski (Мизерский)
orta saha: gavrilov (Гаврилов), gizır (Гизер)(**29**), barski (Барский)
şaka takımının alman olan kaptanları gizır ile merkezde hücum görevini yapan bulgar prokopov’dan başka yabancı oyuncusu yoktu. ancak fenerbahçelilere oranla boylarının uzunluğu ve irilikleriyle dikkat çekiyorlardı. fenerbahçeliler başlangıçta biraz bozulur gibi oldularsa da kendilerini çabuk topladılar ve oyunlarını düzelttiler. şakalılar topla çok iyi paslaşıyorlar ve aynı zamanda süratle koşuyorlardı. buna karşın fenerbahçe’nin savunmasına üstünlük sağlayamıyorlardı. ancak sonunda fenerbahçe’nin merkez orta saha oyuncularının ufak bir hatasından yararlanarak bir gol atmayı başardılar. fenerbahçe kulübü başkanı doktor hamid bey’in tasvir-i efkâr muhabirine istanbul’da vapurda yaptığı açıklamaya göre bu golü “maalesef yorgunluktan kaynaklanan küçük bir düzensizlik dolayısıyla bizim taraf oyuncuları” yapmıştı. yani fenerbahçe golü kendi kalesine atmıştı. ancak rus kaynaklarına göre golü atan oyuncu jaworski olarak belirtilmektedir. ilk yarıda 20. dakikada jaworski’nin şutuna fenerbahçe kalecisi çok geç atlayınca top filelere gitmişti.(**30**)
golün ardından rus seyirciler takımlarını yoğun olarak alkışladılar. fenerbahçe yenik duruma düştükten sonra moral bakımından olumsuz etkilenmedi ve tam tersine cesaretleri artmış olarak oyunu sürdürdüler. maçın ilk yarısı başka bir şey olmadan 1-0 son buldu.
5-10 dakika dinlenmenin ardından oyunun ikinci kısmına başlandı. bu defa fenerbahçe’de küçük bir değişiklik göze çarptı. savunmada oynayan galib bey’le merkez forvetlerden nüzhet bey mevkilerini yer değiştirmişlerdi. şaka şeremetiyevski takımında ise hastalanan zloşevski oyunda değildi. top şakalıların kalesinin önünden ayrılmamakta, fenerbahçelilerin paslaşmaları ve şutları birbirini izlemekteydi. ancak şaka takımı kalecisinin fevkalade mahareti sayesinde ataklardan kurtuluyordu. nitekim kaleci kajdan rusya’nın en meşhur kalecisiydi. oyunun sonlarına doğru fenerbahçeliler rakibin merkez forveti prokopov’un şutunu engelleyemediler ve skor 2-0 oldu. bundan sonra rakip takımda pavlov’un yaptığı faul sonucunda fenerbahçe penaltı kazandı. kazanılan penaltıda hikmet bey, sert bir şutla topu rakip kaleye gönderdi ve skoru 2-1 yaptı. maç rus takımının 2-1 üstünlüğüyle sona erdi. oyunda fenerbahçe’nin sağ ve sol kanat oyuncuları her zamanki oyunlarını oynayamadılar. diğer oyuncular ise yetenekleriyle dikkat çektiler (tanin, 16.6.1914: 1; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914:3; Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 52-55).(**31**) ayrıca rus basınında grabman (Гробман) isimli rus hakemin ev sahibi takımın galibiyetinde etkili olduğuna dair yorum yapıldı (Двойнисюк ve Кутовой, 2008: 54).(**32**) rüştü dağlaroğlu, maçın oynandığı sahanın süvarilerle çevrelendiğinden ve tribünlerdeki kadın seyircilerin çokluğundan bahsetmektedir (dağlaroğlu, 1988: 327).
maçın ardından şaka kulübünün kurallara aykırı şekilde dışardan oyuncu kabul ettiği anlaşılınca odessa ligi kulübü cezalandırmaya karar verdi. fenerbahçe kulübü başkanı hamid bey’in açıklamasına göre her iki kulübün dışarıdan oyuncu almamaları kararlaştırıldığı halde, rusların diğer kulüplerden beş kişiyi kendi oyuncuları diye oynattıkları lig heyeti tarafından tespit edilmişti. bu nedenle heyet tarafından şaka şeremetiyevski kulübüne bir sene süreyle hiçbir müsabaka yapamama ve 27 ruble nakdi para cezası verildi (tanin, 22.6.1914: 2; tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 3). hamid bey’in yorumuyla fenerbahçe’yi şaka şeremetiyevski takımı değil, kurallara aykırı şekilde kurulmuş karma bir takım yenmişti (tasvir-i (tasfir-i) efkâr, 26.6.1914: 3).
*** kaynakça:
(**1**) osmanlı çevrelerinde “düvel-i muazzama”, ingiliz kamuoyunda “great powers” veya “powers” olarak adlandırılan bu devletler avrupa’nın ingiltere, fransa, rusya, almanya, avusturya-macaristan ve italya devletlerini kapsamaktaydı. (**2**) vilayat-ı sitte (altı vilayet) olarak bilinen bu osmanlı vilayetleri erzurum, erzincan, ağrı, rize, trabzon, giresun, ordu, gümüşhane, sivas, tokat, amasya, van, hakkari, siirt, bitlis, muş, elazığ, malatya, diyarbakır ve mardin illerini içine alan geniş bir bölgeyi kapsamaktaydı, bk. (bayur, 1991: 61). (**3**) cemiyet hakkında ayrıntılı bilgi için bk. (özel, 1998: 240-246). (**4**) bu ziyaretin ayrıntıları için bk. (özel, 1998: 246-255). (**5**) 1911-1912 ve 1913-1914 sezonları kastedilmektedir. 1912-1913 sezonu balkan savaşı nedeniyle yapılamamıştır. (**6**) rüştü dağlaroğlu, fenerbahçe’nin güney rusya şampiyonu sporting club odessa tarafından mayıs 1914’de cablot sterne şirketi aracılığıyla davet edildiğini ve bütün masraflarının üstlenildiğini yazmıştır. (**7**) hamit hüsnü kayacan (1868-1952). (**8**) zeki mazlum saltık. (**9**) yahya berki karagözoğlu. (**10**) şakir beşe. gazetelerde ismi abdullah şakir olarak da geçmektedir. (**11**) salahaddin manço. (**12**) galib kulaksızoğlu (1889-1939). (**13**) otomobil lakabıyla tanınan nuri bey, gazetelerde “müfettiş” olarak belirtilmiştir. (**14**) arif emirzade (?-1920). (**15**) hikmet topuzer (?-1958). topuz hikmet olarak da bilinmektedir. (**16**) nüzhet baba. (**17**) süreyya mithat bey. (**18**) çerkes sabri bey. (**19**) büyük hasan lakabıyla tanınmaktaydı. (**20**) hüseyin dalaklı (1888-1951). (**21**) said selahattin cihanoğlu (1893-1975). gazetelerde ismi mehmed said olarak da geçmektedir. (**22**) miço dimitropulos. (**23**) karnik arslanyan. bazı kaynaklarda garbis arslanyan olarak da geçmektedir. (**24**) nüzhet bey hatıratında böyle coşkulu bir karşılamadan bahsetmemektedir. sadece kafilenin odessa limanında şehirdeki spor kulüpleri adına genel kâtip (sekreter) bir ingiliz tarafından karşılandığını belirtmektedir. bk. (nüzhet, spor âlemi, 17.6.1336: 11). (**25**) ??????? ?????????? (balşay maskovskaya-büyük moskova) oteli. 1904 yılında inşası tamamlanmıştır (**26**) nüzhet bey’in anlatımına göre “odessa şehri avrupa şehirleri kadar muntazam ve güzel bir şehirdi. caddeleri geniş, parkları mükemmel, sokaklar geceleri gündüz gibi aydınlıktı”. (**27**) bu takımın ismi osmanlı basınında genellikle “şaka” veya “çeremenski” şeklinde geçmektedir. odessa şehrinin resmi internet sitesinde iki takım arasındaki maç tarihte ilk kez bir ukrayna futbol takımının gerçekleştirdiği uluslararası müsabaka olarak vurgulanmaktadır. bk. “odessa. the football center of ukraine”, http://omr.gov.ua/en/announce/3727/ (erişim 22 mayıs 2015). (**28**) şeremetievski takımının kadrosu 16 haziran 1914 tarihli tanin gazetesinde (s.1) osmanlı türkçesi’yle ve “?????????? ????????” adlı eserde (s.54) kiril alfabesiyle verilmiştir. ?????????? ???????? isimli eserde (s.54) şeremetiyevski takımının ideal kadrosunda ??????? (tikhonyuk), ???????? (vasiliev), ???????? (bulgarof) isimleri verilmiştir. ancak müsabakada oynayan oyuncular arasında kajdan, pavlov ve mizerski’nin de adı geçmektedir. bk. (????????? ve ???????, 2008: 54-55). (**29**) rusça yazılan ismi ingilizce “geezer” olarak da telaffuz etmek mümkündür. tanin gazetesinde ? ??? ?? şeklinde yazılmıştır. (**30**) bu çelişkinin nedeni topun fenerbahçeli futbolcuya çarparak gol olmasından kaynaklanmış olabilir. (**31**) bazı kaynaklarda (örneğin bk. oral, 1954: 108; dağlaroğlu, 1988: 327; yüce, 2014: 260) bu maçın oynandığı tarih ve 1-1 sonuçlandığına dair verilen bilgiler yanlıştır. ?????????? ???????? isimli kitapta maçın tarihi yine yanlışlıkla o tarihte rusya’da kullanılan jülyen takvimine göre 28 mayıs 1914 olarak verilmiştir. jülyen takviminde 28 mayıs 1914, miladi takvimde 10 haziran 1914 tarihine denk gelmektedir. aynı kaynaktaki bir başka büyük hata da odessa’da oynanan iki maçta da penaltıdan fenerbahçe’nin gollerini atan oyuncu olarak ??????? (lazarev) diye bir isim verilmektedir (s.52, 54-55). üstelik böyle hayali bir futbolcunun fenerbahçe’nin kadrosunda odessa’daki üç maçta da oynadığı belirtilmektedir. bu ciddi hatanın dönemin odessa’daki rus basınından alınan bilgilerden kaynaklanması ise çok ilginçtir. tanin gazetesinin özel muhabiri 16 haziran 1914 tarihli nüshada yayınlanan mektubunda, ilk maçta fenerbahçe’nin golünü hikmet bey’in attığını açıkça belirtmektedir. (**32**) bu hakemin aynı zamanda odessalı bir futbolcu olduğu anlaşılmaktadır.
) 
